รู้จักกับแคตาล็อกคาลด์เวลล์

5 ตุลาคม 2546 โดย: วิมุติ วสะหลาย (wimut@hotmail.com)
ปรับปรุงครั้งล่าสุด 15 ธันวาคม 2559

นักดาราศาสตร์ไม่ว่ามืออาชีพและสมัครเล่นทุกคนล้วนรู้จักแคตาล็อกเมซีเย (Messier Catalog) ซึ่งเป็นรายชื่อของวัตถุท้องฟ้า 110 ดวง ใช้ตัวอักษรย่อตัว M แล้วตามด้วยหมายเลข เช่น M1, M20, M44 เป็นต้น (บางตำรานับเพียง 109 ดวง โดยไม่ยอมรับ M110) ชื่อเหล่านี้คุ้นหูคุ้นตานักดูดาวเป็นอย่างดี ด้วยชื่อเสียงของผู้เรียบเรียงคือนายชาลส์ เมซีเย ความเก่าแก่ และการเรียกชื่อวัตถุท้องฟ้าที่สั้นกะทัดรัด แคตาล็อกนี้จึงยังคงเป็นที่นิยมอยู่ทั่วไป โดยเฉพาะการอ้างอิงในหมู่นักดาราศาสตร์สมัครเล่นหรือระดับที่ไม่เป็นทางการมากนัก

แคตาล็อกเมซีเยนี้แท้จริงแล้วมีการเรียบเรียงอย่างไม่ค่อยจะมีระบบเท่าใดนัก วัตถุบางดวงในแคตาล็อกนี้ไม่มีความสำคัญมากพอที่จะเรียกว่าเป็น "วัตถุท้องฟ้า" เสียด้วยซ้ำ เช่น บางเอ็มเป็นเพียงดาวฤกษ์จาง ๆ มาอยู่ใกล้ ๆ กัน บางเอ็มก็เป็นเพียงแค่ดาวคู่ ซ้ำร้ายยิ่งกว่านั้นยังมีการบันทึกซ้ำซ้อนอีกด้วย นั่นคือ M101 กับ M102 ก็เป็นวัตถุเดียวกัน ในขณะเดียวกัน ยังมีวัตถุท้องฟ้าอื่นที่มีความสำคัญ โดดเด่น และสวยงามอีกหลายดวงที่มิได้รวบรวมเอาไว้ในแคตาล็อกของเมซีเย ซึ่งทำให้วัตถุเหล่านั้นถูกมองข้ามไปอย่างน่าเสียดาย

ด้วยเหตุนี้จึงได้มีผู้เรียบเรียงแคตาล็อกวัตถุท้องฟ้าสำหรับนักดูดาวขึ้นมาใหม่ คน ๆ นี้ไม่ใช่คนแปลกชื่อในวงการดาราศาสตร์เลย เขาคือนาย แพตทริก มัวร์ นักเขียนหนังสือเกี่ยวกับดาราศาสตร์ชื่อดัง มีผลงานนับสิบเล่ม เจ้าของรายการ "The Sky at Night" ในสถานีโทรทัศน์บีบีซี แคตาล็อกใหม่นี้มีจำนวน 109 ดวง มัวร์เลี่ยงที่จะใช้อักษร M ของนามสกุลมาเป็นอักษรย่อเรียกวัตถุท้องฟ้าในแคตาล็อกของเขา เนื่องจากจะไปซ้ำซ้อนกับของเมซีเย โดยหันไปใช้คำแรกของนามสกุลเต็มคือ คาลด์เวลล์ มาตั้งเป็นชื่อแคตาล็อกแทน (นามสกุลเต็มคือ คาลด์เวลล์-มัวร์) แคตาล็อกคาลด์เวลล์จึงได้ถือกำเนิดขึ้น ใช้อักษร C และตามด้วยเลขลำดับในการเรียกชื่อวัตถุท้องฟ้าในลักษณะเดียวกับของเมซีเย

วัตถุท้องฟ้า 109 ดวง ในแคตาล็อกคาลด์เวลล์

C	NGC/IC	Const	Type	R.A. (2000.0)	Dec	Mag	Size (′)	Notes
1	188	Cep	OC	00h 44.4m	+85° 20′	8.1	14
2	40	Cep	PN	00h 13.0m	+72° 32′	12.4	0.6
3	4236	Dra	SG	12h 16.7m	+69° 28′	9.7	19 × 7
4	7023	Cep	BN	21h 01.8m	+68° 12′	--	18 × 18	Refl. nebula
5	IC 342	Cam	SG	03h 46.8m	+68° 06′	9.2	18 × 17
6	6543	Dra	PN	17h 58.6m	+66° 38′	8.1	0.3/5.8	Cat′s Eye Neb.
7	2403	Cam	SG	07h 36.9m	+65° 36′	8.4	18 × 10
8	559	Cas	OC	01h 29.5m	+63° 18′	9.5	4
9	Sh2-155	Cep	BN	22h 56.8m	+62° 37′	--	50 × 10	Cave Nebula
10	663	Cas	OC	01h 46.0m	+61° 15′	7.1	16
11	7635	Cas	BN	23h 20.7m	+61° 12′	--	15 × 8	Bubble Nebula
12	6946	Cep	SG	20h 34.8m	+60° 09′	8.9	11 × 10
13	457	Cas	OC	01h 19.1m	+58° 20′	6.4	13	Phi Cas Cluster
14	869/884	Per	OC	02h 20.0m	+57° 08′	4.3	30 and 30	Double Cluster
15	6826	Cyg	PN	19h 44.8m	+50° 31′	8.8	0.5/2.3	Blinking Nebula
16	7243	Lac	OC	22h 15.3m	+49° 53′	6.4	21
17	147	Cas	EG	00h 33.2m	+48° 30′	9.3	13 × 8
18	185	Cas	EG	00h 39.0m	+48° 20′	9.2	12 × 10
19	IC 5146	Cyg	BN	21h 53.5m	+47° 16′	--	12 × 12	Cocoon Nebula
20	7000	Cyg	BN	20h 58.8m	+44° 20′	--	120 × 100	N. America Neb.
21	4449	CVn	IG	12h 28.2m	+44° 06′	9.4	5 × 4
22	7662	And	PN	23h 25.9m	+42° 33′	8.3	0.3/2.2
23	891	And	SG	02h 22.6m	+42° 21′	9.9	14 × 3
24	1275	Per	IG	03h 19.8m	+41° 31′	11.6	2.6 × 2	Perseus A
25	2419	Lyn	GC	07h 38.1m	+38° 53′	10.4	4.1
26	4244	CVn	SG	12h 17.5m	+37° 49′	10.2	16 × 2.5
27	6888	Cyg	BN	20h 12.0m	+38° 21′	--	20 × 10	Crescent Nebula
28	752	And	OC	01h 57.8m	+37° 41′	5.7	50
29	5005	CVn	SG	13h 10.9m	+37° 03′	9.8	5.4 × 2
30	7331	Peg	SG	22h 37.1m	+34° 25′	9.5	11 × 4
31	IC 405	Aur	BN	05h 16.2m	+34° 16′	--	30 × 19	Flaming Star
32	4631	CVn	SG	12h 42.1m	+32° 32′	9.3	15 × 3
33	6992/5	Cyg	SN	20h 56.4m	+31° 43′	--	60 × 8	Eastern Veil
34	6960	Cyg	SN	20h 45.7m	+30° 43′	--	70 × 6	Western Veil
35	4889	Com	EG	13h 00.1m	+27° 59′	11.4	3 × 2	In Coma Cluster
36	4559	Com	SG	12h 36.0m	+27° 58′	9.8	10 × 5
37	6885	Vul	OC	20h 12.0m	+26° 29′	5.9	7
38	4565	Com	SG	12h 36.3m	+25° 59′	9.6	16 × 3
39	2392	Gem	PN	07h 29.2m	+20° 55′	9.2	0.2/0.7	Eskimo Nebula
40	3626	Leo	SG	11h 20.1m	+18° 21′	10.9	3 × 2
41	--	Tau	OC	04h 27m	+16°	0.5	330	Hyades
42	7006	Del	GC	21h 01.5m	+16° 11′	10.6	2.8	Very distant
43	7814	Peg	SG	00h 03.3m	+16° 09′	10.5	6 × 2
44	7479	Peg	SG	23h 04.9m	+12° 19′	11.0	4 × 3
45	5248	Boo	SG	13h 37.5m	+08° 53′	10.2	6 × 4
46	2261	Mon	BN	06h 39.2m	+08° 44′	--	2 × 1	Hubble′s Var.
47	6934	Del	GC	20h 34.2m	+07° 24′	8.9	5.9
48	2775	Can	SG	09h 10.3m	+07° 02′	10.3	4.5 × 3
49	2237-9	Mon	BN	06h 32.3m	+05° 03′	--	80 × 60	Rosette Nebula
50	2244	Mon	OC	06h 32.4m	+04° 52′	4.8	24
51	IC 1613	Cet	IG	01h 04.8m	+02° 07′	9.3	12 × 11
52	4697	Vir	EG	12h 48.6m	-05° 48′	9.3	6 × 4
53	3115	Se×	EG	10h 05.2m	-07° 43′	9.1	8 × 3	Spindle Gala×y
54	2506	Mon	OC	08h 00.2m	-10° 47′	7.6	7
55	7009	Aqr	PN	21h 04.2m	-11° 22′	8.0	0.4/1.6	Saturn Nebula
56	246	Cet	PN	00h 47.0m	-11° 53′	10.9	3.8
57	6822	Sgr	IG	19h 44.9m	-14° 48′	8.8	10 × 9	Barnard′s Gal.
58	2360	CMa	OC	07h 17.8m	-15° 37′	7.2	13
59	3242	Hya	PN	10h 24.8m	-18° 38′	7.8	0.3/21	Ghost of Jup′r.
60	4038	Crv	SG	12h 01.9m	-18° 52′	10.7	2.6 × 2
61	4039	Crv	SG	12h 01.9m	-18° 53′	10.7	3 × 2
62	247	Cet	SG	00h 47.1m	-20° 46′	9.1	20 × 7
63	7293	Aqr	PN	22h 29.6m	-20° 48′	7.3	13	Heli× Nebula
64	2362	CMa	OC	07h 18.8m	-24° 57′	4.1	8	Tau CMa Cluster
65	253	Scl	SG	00h 47.6m	-25° 17′	7.1	25 × 7	Sculptor Gala×y
66	5694	Hya	GC	14h 39.6m	-26° 32′	10.2	3.6
67	1097	For	SG	02h 46.3m	-30° 17′	9.2	9 × 7
68	6729	CrA	BN	19h 01.9m	-36° 57′	--	1.0	R CrA Nebula
69	6302	Sco	PN	17h 13.7m	-37° 06′	9.6	0.8	Bug Nebula
70	300	Scl	SG	00h 54.9m	-37° 41′	8.7	20 × 13
71	2477	Pup	OC	07h 52.3m	-38° 33′	5.8	27
72	55	Scl	SG	00h 14.9m	-39° 11′	7.9	32 × 6	In Scl Group
73	1851	Col	GC	05h 14.1m	-40° 03′	7.3	11
74	3132	Vel	PN	10h 07.7m	-40° 26′	9.4	0.8
75	6124	Sco	OC	16h 25.6m	-40° 40′	5.8	29
76	6231	Sco	OC	16h 54.0m	-41° 48′	2.6	15
77	5128	Cen	EG	13h 25.5m	-43° 01′	7.0	18 × 14	Centaurus A
78	6541	CrA	GC	18h 08.0m	-43° 42′	6.6	13
79	3201	Vel	GC	10h 17.6m	-46° 25′	6.7	18
80	5139	Cen	GC	13h 26.8m	-47° 29′	3.6	36	Omega Centauri
81	6352	Ara	GC	17h 25.5m	-48° 25′	8.1	7
82	6193	Ara	OC	16h 41.3m	-48° 46′	5.2	15
83	4945	Cen	SG	13h 05.4m	-49° 28′	8.7	20 × 4
84	5286	Cen	GC	13h 46.4m	-51° 22′	7.6	9
85	IC 2391	Vel	OC	08h 40.2m	-53° 04′	2.5	50	Omicron Vel Cl.
86	6397	Ara	GC	17h 40.7m	-53° 40′	5.6	26
87	1261	Hor	GC	03h 12.3m	-55° 13′	8.4	7
88	5823	Cir	OC	15h 05.7m	-55° 36′	7.9	10
89	6067	Nor	OC	16h 18.9m	-57° 54′	5.4	12	S Nor Cluster
90	2867	Car	PN	09h 21.4m	-58° 19′	--	0.2
91	3532	Car	OC	11h 06.4m	-58° 40′	3.0	55
92	3372	Car	BN	10h 43.8m	-59° 52′	--	120 × 120	Eta Car Nebula
93	6752	Pav	GC	19h 10.9m	-59° 59′	5.4	20
94	4755	Cru	OC	12h 53.6m	-60° 20′	4.2	10	Jewel Bo× Cl.
95	6025	TrA	OC	16h 03.7m	-60° 30′	5.1	12
96	2516	Car	OC	07h 58.3m	-60° 52′	3.8	30
97	3766	Cen	OC	11h 36.1m	-61° 37′	5.3	12
98	4609	Cru	OC	12h 42.3m	-62° 58′	6.9	5
99	--	Cru	DN	12h 53m	-63°	--	400 × 300	Coalsack
100	IC 2944	Cen	OC	11h 36.6m	-63° 02′	4.5	15	Gamma Cen Cl.
101	6744	Pav	SG	19h 09.8m	-63° 51′	8.3	16 × 10
102	IC 2602	Car	OC	10h 43.2m	-64° 24′	1.9	50	Theta Car Cl.
103	2070	Dor	BN	05h 38.7m	-69° 06′	--	40 × 25	Tarantula Neb.
104	362	Tuc	GC	01h 03.2m	-70° 51′	6.6	13
105	4833	Mus	GC	12h 59.6m	-70° 53′	7.3	14
106	104	Tuc	GC	00h 24.1m	-72° 05′	4.0	31	47 Tucanae
107	6101	Aps	GC	16h 25.8m	-72° 12′	9.3	11
108	4372	Mus	GC	12h 25.8m	-72° 40′	7.8	19
109	3195	Cha	PN	10h 09.5m	-80° 52′	--	0.6

คำย่อของชนิดวัตถุท้องฟ้า

BN = เนบิวลาสว่าง (Bright Nebula)
DN = เนบิวลามืด (Dark Nebula)
PN = เนบิวลาดาวเคราะห์ (Planetary Nebula)
SN = ซากซูเปอร์โนวา (Supernova Remnant)
GC = กระจุกดาวทรงกลม (Globular Cluster)
OC = กระจุกดาวเปิด (Open Cluster)
SG = กาแล็กซีกังหัน (Spiral Galaxy)
EG = กาแล็กซีทรงรี (Elliptical Galaxy)
IG = กาแล็กซีแบบไม่มีรูปร่างที่แน่นอน (Irregular Galaxy)

หมายเหตุ สำหรับเนบิวลาดาวเคราะห์ ขนาดของเนบิวลาจะบอกเป็นตัวเลขสองจำนวน เช่น 0.3/2.2 หมายความว่า นิวเคลียสสว่างภายในมีเส้นผ่านศูนย์กลาง 0.3 ลิปดา และเปลือกนอกมีเส้นผ่านศูนย์กลาง 2.2 ลิปดา

แคตาล็อกคาลด์เวลล์เรียงตามเดคลิเนชัน ไล่ตั้งแต่ขั้วเหนือไปยังขั้วใต้ เพราะฉะนั้น ผู้สังเกตการณ์ที่อยู่ที่ละติจูด X องศาเหนือ วัตถุท้องฟ้าที่มีเดคลิเนชันตั้งแต่ +90 องศาถึง X-90 องศาจะมีโอกาสอยู่เหนือขอบฟ้าที่พื้นที่นั้นได้ในช่วงใดช่วงหนึ่งของปี เช่น กรุงเทพ ฯ อยู่ที่ละติจูด 13° 45′ เหนือ หมายความว่าค่าเดคลิเนชันที่อยู่ไปทางใต้ที่สุดเท่าที่จะมองเห็นได้คือ -76° 15′ เมื่อตรวจเทียบกับแคตาล็อกคาลด์เวลล์แล้ว วัตถุที่อยู่ไปทางใต้ที่สุดเท่าที่จะมองเห็นได้คือ C108 แสดงว่าเราสามารถมองเห็นวัตถุ C1 จนถึง C108 ได้ มีเพียง C109 เพียงดวงเดียวเท่านั้นที่มองไม่เห็นเนื่องจากจมอยู่ใต้ขอบฟ้าตลอดกาล แน่นอน ในความเป็นจริงเราไม่สามารถมองเห็นวัตถุที่อยู่ที่ขอบฟ้าพอดี หรือวัตถุที่อยู่เหนือขอบฟ้าเพียงเล็กน้อยได้ ดังนั้นค่า -76° 15′ จึงเป็นเพียงขีดจำกัดในทางทฤษฎีเท่านั้น วัตถุที่อยู่เกือบติดขอบฟ้าอย่างเช่น C107 และ C108 ก็อาจหมดสิทธิจะมองเห็นได้ในเมืองไทยเหมือนกัน

แคตาล็อกคาลด์เวลล์นี้เกิดขึ้นมาเพียงไม่กี่ปี ความนิยมจึงยังไม่แพร่หลายนัก อย่างไรก็ตามไม่ว่าอนาคตของแคตาล็อกนี้จะ "ติดตลาด" หรือไม่ แต่ก็ถือว่าเป็นตัวอย่างที่ดีของการเรียบเรียงที่มีระบบและเป็นระเบียบอันหนึ่ง

* เรียบเรียงจาก Sky & Telescope, December 1995