สมาชิกคนหนึ่งถามเข้ามาว่า บนฟ้ามีดาวชื่อดาวปีศาจแดงไหม? สงสัยผู้ถามรายนี้คงเป็นแฟนทีม "ปีศาจแดง" แมนเชสเตอร์ยูไนเต็ดที่เพิ่งคว้าแชมป์ฟุตบอลเอฟเอคัปฤดูกาล 2023/2024 ไปหมาด ๆ ท่าทางคงอยากไปฉลองแชมป์ใต้แสงดาวปีศาจแดงกระมัง 

ดาวปีศาจแดงไม่มีหรอก แต่ "ดาวปีศาจ" น่ะมี น่าจะพอกล้อมแกล้มไปได้

ดาวปีศาจ เป็นชื่อเรียกอย่างไม่เป็นทางการของดาวอัลกอล (Algol) เป็นดาวที่สว่างเป็นอันดับสองของกลุ่มดาวเพอร์ซิอัส มีชื่อในระบบเบเยอร์ว่า บีตาเพอร์ซิอัส (Beta Persei) อยู่ห่างจากโลก 90 ปีแสง

เป็นปีศาจตรงไหน?

คำว่าอัลกอลแผลงมาจากคำในภาษาอาหรับว่า Ra's al-Ghul แปลว่าหัวปีศาจ ดาวดวงนี้ไม่มีอะไรให้ต้องกลัว เพียงแต่ตำนานนิทานดาวผูกเรื่องให้ดาวดวงนี้ไปเกี่ยวข้องกับปีศาจตนหนึ่งตามประมวลเรื่องปารัมปรากรีกที่ชื่อ กอร์กอน เมดูซา ซึ่งมีเส้นผมเป็นงู ถ้าใครเผลอไปสบตากับเมดูซาเข้าก็จะกลายเป็นหินไปในทันที เพอร์ซิอัสซึ่งเป็นชื่อกลุ่มดาวที่ดาวอัลกอลอยู่ คือชื่อของเจ้าชายที่มาสังหารเมดูซาด้วยการตัดคอ ภาพกลุ่มดาวเพอร์ซิอัสในแผนที่ดาวจึงแสดงภาพของเจ้าชายเพอร์ซิอัสหิ้วหัวของเมดูซา โดยดาวอัลกอลอยู่ที่ตำแหน่งของดวงตาข้างหนึ่งของเมดูซา


ดาวอัลกอลเป็นดาวที่มีความสว่างไม่คงที่ ทุกสองวันครึ่ง ดาวจะหรี่แสงลงไปมากถึงสามเท่า หลังจากนั้นไม่กี่ชั่วโมงก็กลับมาสว่างดังเดิม การหรี่แสงเป็นระยะแบบนี้สังเกตได้ชัดเจนแม้ด้วยตาเปล่า คงเป็นสมบัติด้านนี้ที่ทำให้คนโบราณมองแล้วจินตนาการไปถึงการกะพริบตาของเมดูซา


ดาวที่มีความสว่างไม่คงที่เช่นดาวอัลกอล ในทางดาราศาสตร์เรียกว่า ดาวแปรแสง ดาวบนฟ้าจำนวนมากเป็นดาวแปรแสง และการแปรแสงของดาวก็มีความหลากหลายรูปแบบมาก มีทั้งดาวที่แปรแสงเป็นรายคาบ มีทั้งดาวที่แปรแสงอย่างไม่มีรูปแบบ บางดวงมีความสว่างผันแปรน้อยจนต้องสังเกตด้วยเครื่องมือวัด เช่นดวงอาทิตย์ แต่บางดวงก็มีความสว่างผันแปรมากจนสังเกตได้ด้วยตาเปล่า เช่นดาวอัลกอลดวงนี้

ดาวอัลกอลแปรแสงด้วยคาบ 2.87 วันคงที่ โดยปกติมีอันดับความสว่าง 2.12 แต่ทุก 2.87 วันความสว่างจะลดฮวบลงไปจนมีอันดับความสว่าง 3.4 ช่วงที่ดาวอัลกอลหรี่แสงนี้กินระยะเวลาเพียงไม่กี่ชั่วโมงเท่านั้นก่อนจะกลับไปสว่างที่ระดับปกติ การที่มีคาบการแปรแสงสั้นและความสว่างผันแปรมาก จึงสังเกตการแปรแสงนี้ได้แม้เพียงตาเปล่า 

ดาวอัลกอลแปรแสงได้อย่างไร?

ดาวอัลกอลแท้จริงไม่ใช่ดาวดวงเดียวโดดเดี่ยว แต่เป็นระบบดาวสามดวง หมายความว่าประกอบด้วยดาวฤกษ์สามดวงโคจรรอบกันในระยะใกล้ ดาวทั้งสามมีชื่อเรียงตามความสว่างจากมากไปหาน้อยว่า อัลกอลเอ อัลกอลบี และ อัลกอลซี ดาวอัลกอลเอมีเส้นผ่านศูนย์กลางใหญ่กว่าดวงอาทิตย์ถึงสามเท่าและมีมวลมากกว่า 3.17 เท่า ดาวอัลกอลบีมีขนาดใหญ่กว่าดวงอาทิตย์ 3.48 เท่าแต่เบากว่า มีมวลเพียง 70 เปอร์เซ็นต์ของดวงอาทิตย์เท่านั้น  

ดาวอัลกอลเอและบีโคจรรอบกันอย่างใกล้ชิด และระนาบการโคจรอยู่ในแนวพาดใกล้เคียงโลก เมื่อดาวทั้งสองโคจร จึงมีโอกาสบังกันเอง ในช่วงที่บังกันเอง ความสว่างโดยรวมจึงลดลง 


ส่วนดาวอัลกอลซีอยู่ห่างจากดาวสองดวงแรกมาก โคจรรอบดาวคู่แรกครบรอบทุก 1.86 ปี มีมวล 1.8 มวลสุริยะ และเส้นผ่านศูนย์กลางใหญ่กว่าดวงอาทิตย์ 1.7 เท่า

การแปรแสงของดาวอัลกอลเกิดจากการบังกันเองของดาว การบังกันเรียกว่าอุปราคา ดาวที่แปรแสงด้วยสาเหตุนี้จึงเรียกว่า ดาวแปรแสงอุปราคา ดาวอัลกอลเป็นดาวดวงแรกที่นักดาราศาสตร์พิสูจน์ได้ว่าเป็นดาวแปรแสงอุปราคา 

ดาวแปรแสงอุปราคายังมีแยกย่อยอีกหลายชนิด สำหรับดาวอัลกอลมีลักษณะเฉพาะตัวกล่าวคือ ดาวในคู่อุปราคาดวงที่มีมวลมากกว่าเป็นดาวที่มีวิวัฒนาการช้ากว่าดาวดวงที่มีมวลน้อยกว่า นักดาราศาสตร์ใช้ดาวอัลกอลเป็นต้นแบบของดาวแปรแสงประเภทเดียวกัน ดาวดวงอื่นที่มีลักษณะเช่นเดียวกันก็จะเรียกว่า ดาวแปรแสงชนิดอัลกอล

ดูดาวอัลกอลได้อย่างไร?

ดาวอัลกอลอยู่ในกลุ่มดาวเพอร์ซิอัส กลุ่มดาวนี้สังเกตได้ง่าย รูปร่างโดดเด่น ฤดูที่เหมาะในการดูกลุ่มดาวเพอร์ซิอัสคือฤดูหนาว กลุ่มดาวนี้อยู่ระหว่างกลุ่มดาวแคสซิโอเปียกับกลุ่มดาวสารถี ใครที่อยากหาดาวอัลกอลแต่ยังหากลุ่มดาวเพอร์ซิอัสไม่เป็น ลองอิงกับกลุ่มดาวแคสซิโอเปียก็ได้ กลุ่มดาวแคสซิโอเปียมีดาวเรียงเป็นรูปตัว M น่าจะสังเกตได้ง่ายกว่า เมื่อได้กลุ่มดาวแคสซิโอเปียแล้วก็มองหากระจุกดาวลูกไก่ ซึ่งก็น่าจะรู้จักกันดี ลองลากเส้นตรงบนท้องฟ้าระหว่างดาวลูกไก่กับกลุ่มดาวแคสซิโอเปีย เส้นนี้จะพาดผ่านดาวสว่างเพียงดวงเดียว ดาวดวงนั้นคือดาวอัลกอล  


หากแฟนทีมปีศาจแดงคนใดกำลังคิดจะออกไปแหงนมองดาวอัลกอลเพื่อฉลองแชมป์ในคืนนี้อาจต้องทำใจ ช่วงนี้ (พฤษภาคม) ดาวอัลกอลขึ้นและตกเกือบพร้อมดวงอาทิตย์ แทบไม่มีโอกาสเห็นบนท้องฟ้าได้เลย รอจนถึงต้นหนาวค่อยมาดูก็แล้วกัน

อ่านเพิ่มเติม

● Algol the Demon Star of Perseus
● Algol