กลุ่มดาวหงส์

ถ้าคุณชอบดูดาวในฟ้าฤดูร้อน ชอบทางช้างเผือก โดยเฉพาะถ้าคุณเป็นแฟนทีมหงส์แดงลิเวอร์พูล คุณต้องรู้จักกลุ่มดาวนี้ให้มาก ๆ กลุ่มดาวหงส์

กลุ่มดาวหงส์ (Cygnus) เป็นหนึ่งใน 88 กลุ่มดาวมาตรฐานบนท้องฟ้า และเป็นหนึ่งใน 48 กลุ่มดาวของทอเลมีซึ่งมีบันทึกไว้ตั้งแต่คริสต์ศตวรรษที่ 2 จึงนับเป็นกลุ่มดาวโบราณ กลุ่มดาวหงส์เป็นกลุ่มดาวขนาดใหญ่ สังเกตได้ง่าย เป็นหนึ่งในกลุ่มดาวแรก ๆ ที่นักดูดาวควรรู้จัก กลุ่มดาวหงส์มีรูปร่างคล้ายกางเขนขนาดใหญ่ บางครั้งฝรั่งก็เรียกว่า Northern Cross ซึ่งหมายถึงกางเขนเหนือ ให้เข้าคู่กับกลุ่มดาวกางเขนใต้ เพราะดูคล้ายกางเขนจริง ๆ และอยู่ทางซีกฟ้าเหนือ แต่คนไทยไม่ยักมีใครเรียกว่ากลุ่มดาวกางเขนเหนือ ด้านขายาวแทนคอของหงส์ ด้านขาสั้นแทนตำแหน่งของหาง อีกสองขาของกางเขนแทนปีกของหงส์ที่กำลังกางออกโบยบินอยู่บนสรวงสวรรค์ หันหัวไปทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ มีทางช้างเผือกพาดผ่านกลางกลุ่ม  


กลุ่มดาวหงส์มีดาวสว่างหลายดวง ดาวที่สว่างที่สุดคือ หางหงส์ (Deneb) หรือชื่อในระบบเบเยอร์ว่า แอลฟาหงส์ (α Cyg) อยู่ที่ตำแหน่งที่แทนหาง และชื่อ Deneb ก็แผลงมาจากคำในภาษาอาหรับที่แปลว่าหาง มีความสว่าง 1.25 เป็นดาวมีความสว่างอันดับ 19 บนท้องฟ้ายามค่ำคืน ความจริงดาวหางหงส์เป็นดาวใหญ่มาก นักดาราศาสตร์จัดว่าเป็นดาวยักษ์ใหญ่สีน้ำเงิน หมายความว่าร้อนมากและใหญ่มาก มีขนาดใหญ่กว่าดวงอาทิตย์ไม่ต่ำกว่า 100 เท่า อยู่ห่างจากโลกประมาณ 1,500 ปีแสง  

กลุ่มดาวที่อยู่ติดกลุ่มดาวหงส์ ได้แก่ กลุ่มดาวพิณ กลุ่มดาวหมาจิ้งจอก กลุ่มดาวมังกร กลุ่มดาวซีฟิอัส กลุ่มดาวกิ้งก่า และกลุ่มดาวม้าบิน

ดาวหางหงส์ เป็นหนึ่งในสามของดาวที่เรียงกันเป็นสามเหลี่ยมฤดูร้อน ซึ่งเป็นดาวเรียงรูปสามเหลี่ยมหน้าจั่ว มองเห็นได้เด่นชัดตลอดฤดูร้อน ดาวอีกสองดวงในสามเหลี่ยมนี้คือ ดาวเวกาในกลุ่มดาวพิณ และดาวตานกอินทรีในกลุ่มดาวนกอินทรี สามเหลี่ยมฤดูร้อนจึงใช้เป็นตัวช่วยหากลุ่มดาวหงส์ได้เป็นอย่างดี (รวมถึงกลุ่มดาวพิณและกลุ่มดาวนกอินทรีด้วย) เพียงแค่หาสามเหลี่ยมฤดูร้อนเจอก็รู้กลุ่มดาวหงส์แล้ว 


ดาวที่สว่างรองลงมาในกลุ่มอยู่อีกฟากหนึ่งของกลุ่มซึ่งอยู่ที่ตำแหน่งหัวของหงส์ ขื่อ ดาวอัลบิรีโอ (Albireo) หรือชื่อในระบบเบเยอร์ว่า บีตาหงส์ (β Cyg) มีความสว่าง 3 ชนิดสเปกตรัมเค ความน่าสนใจของดาวดวงนี้อยู่ที่มันไม่ใช่ดาวเดี่ยว แต่เป็นดาวคู่ เมื่อมองด้วยตาเปล่าอาจมองเห็นเป็นเป็นเพียงดาวดวงเดียว แต่เมื่อมองผ่านกล้องโทรทรรศน์ จะปรากฏเป็นดาวคู่ชัดเจน ดาวดวงที่สว่างกว่ามีชื่อว่ามีสีเหลือง มีอันดับความสว่าง 3.1 และอีกดวงหนึ่งหรี่กว่ามีสีน้ำเงิน มีอันดับความสว่าง 5.8 ดาวทั้งสองดวงอยู่ห่างกัน 380 ปีแสงในอวกาศ 

เมื่อพบกลุ่มดาวหงส์แล้ว ลองสังเกตดูดี ๆ ว่าพื้นหลังของกลุ่มดาวนี้ไม่ได้มืดสนิทนัก แต่เหมือนมีฝ้าจาง ๆ พาดผ่านอยู่ ใช่แล้ว นั่นคือทางช้างเผือก ดังนั้นหากใครมีกล้องสองตาก็ไม่ควรพลาดที่จะเอากล้องกวาดดูทะเลดาวนับล้านที่อยู่ในกลุ่มดาวนี้ 




ดาวอีกดวงหนึ่งในกลุ่มดาวนี้ที่น่าจะกล่าวถึง แม้จะไม่น่ามองเท่าไหร่เพราะริบหรี่มาก มองด้วยตาเปล่าแทบไม่เห็น นั่นคือดาว กลีเซ 777 (Gliese 777) มีอันดับความสว่าง 5.71 เป็นดาวยักษ์เล็กสีเหลือง ดาวดวงนี้อยู่ห่างจากโลก 51 ปีแสง ที่กล่าวว่าน่าสนใจก็เพราะว่า นักดาราศาสตร์พบว่าดาวดวงนี้มีดาวเคราะห์เป็นบริวารอยู่สองดวง

หงส์เอกซ์-1

หนึ่งในวัตถุที่น่าสนใจที่สุดดวงหนึ่งของกลุ่มดาวหงส์ มีชื่อว่า หงส์เอกซ์-1 (Cygnus X-1) วัตถุดวงนี้มีอันดับความสว่าง +9 ซึ่งมองไม่เห็นด้วยตาเปล่า เมื่อมองผ่านกล้องโทรทรรศน์อาจคล้ายดาวฤกษ์ริบหรี่ดวงหนึ่ง แต่หากสังเกตวัตถุนี้ในย่านรังสีเอกซ์ จะพบว่ามันแผ่รังสีเอกซ์รุนแรงมาก มีมวลมากกว่าดวงอาทิตย์ประมาณ 21 เท่า นักดาราศาสตร์เชื่อว่า หงส์เอกซ์-1 ไม่ใช่ดาวฤกษ์ธรรมดา แต่เป็นหลุมดำ และนับเป็นหลุมดำดวงแรกที่นักดาราศาสตร์พิสูจน์ได้

หลุมดำหงส์เอกซ์-1 นี้เคยเป็นเหตุให้ยอดนักวิทยาศาสตร์ต้องเสียพนันมาแล้ว ในปี 2517 ได้เกิดการเดิมพันบันลือโลกขึ้นในวงการฟิสิกส์ เป็นเดิมพันกันเล่น ๆ ว่า หลุมดำมีจริงหรือไม่ ฝ่ายหนึ่งคือ จอห์น เพรสคิลล์ ซึ่งแทงว่ามีจริง ส่วนอีกฝ่ายคือ สตีเฟน ฮอว์กิง กับ คิป ทอร์น ซึ่งแทงว่าไม่จริง (แม้ในใจจะเชื่อว่าจริง) ทั้งสองฝ่ายตกลงกันว่า หากพิสูจน์ได้ว่าหลุมดำมีจริง ฝ่ายฮอว์กิงและทอร์นต้องสมัครสมาชิกนิตยสาร เพนเฮาส์ ให้เพรสคิลล์เป็นเวลา 1 ปี และถ้าไม่มีจริง เพรสคิลล์จะต้องสมัครสมาชิก นิตยสาร ไพรเวตอาย ให้ฮอว์กิงเป็นเวลา 4 ปี การเดิมพันนี้ใช้เวลานานกว่าสองทศวรรษ หลังจากการสำรวจชุดแล้วชุดเล่าต่างสนับสนุนว่า หงส์เอกซ์-1 เป็นหลุมดำจริง แม้หลักฐานทั้งหมดจะเป็นหลักฐานทางอ้อม ไม่ใช่หลักฐานทางตรง แต่ก็หนักแน่นพอที่ฝ่ายฮอว์กิงจะยอมรับว่าตนเป็นฝ่ายแพ้ และต้องเป็นฝ่ายจ่ายค่าสมัครสมาชิกให้ แต่สิ่งที่ฮอว์กิงสมัครสมาชิกให้เพรสคิลล์เป็นวารสาร เนเจอร์ ไม่ใช่เพนเฮาส์ 

วัตถุท้องฟ้า

การที่กลุ่มดาวนี้มีทางช้างเผือกพาดผ่าน จึงมีวัตถุท้องน่าสนใจอยู่หลายแห่ง รวม ๆ แล้วมีมากถึง 95 แห่งเลยทีเดียว ส่วนใหญ่เป็นกระจุกดาวเปิด ซึ่งเป็นปกติที่กระจุกดาวเปิดจะอยู่ตามระนาบของทางช้างเผือก 

กระจุกดาวเปิดที่มองเห็นได้ไม่ยากนักคือ เอ็ม 39 มีความสว่าง 4.9 ใครสายตาดีก็อาจมองเห็นได้ด้วยตาเปล่า อยู่ห่างจากดาวหางหงส์ไปทางตะวันออกเฉียงเหนือไปประมาณ 9 องศา 








กลุ่มดาวหงส์อยู่ที่ตำแหน่งไรต์แอสเซนชัน 20.62 ชั่วโมง เดคลิเนชัน +42 องศา อยู่ประมาณครึ่งทางระหว่างขั้วฟ้ากับเส้นศูนย์สูตรฟ้า จึงเป็นกลุ่มดาวที่ดูได้สะดวกสำหรับคนในซีกโลกเหนือรวมถึงไทย แม้ในช่วงขึ้นสูงสุดก็อยู่ในมุมเงยสบาย ๆ ไม่เมื่อยคอมากนัก  ตอนขึ้นก็ขึ้นทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ตอนตกก็ตกทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือ ช่วงฤดูร้อนของไทยกลุ่มดาวนี้ขึ้นกลางดึกและดูได้ต่อเนื่องจนถึงรุ่งเช้า  ช่วงกลางปี (มิถุนายน-กรกฎาคม) ดูได้เกือบตลอดคืนเลยทีเดียว แม้จะได้ชื่อว่าเป็นกลุ่มดาวประจำฤดูร้อน แต่ก็ไม่ได้หมายความว่าเห็นได้เฉพาะฤดูร้อน ในเดือนพฤจิกายน-ธันวาคม ซึ่งเป็นต้นฤดูกาลดูดาวของไทยก็ยังพอมองเห็นได้ แต่ต้องรีบดูตั้งแต่หัวค่ำ เพราะกลุ่มดาวหงส์อยู่ทางตะวันตกเฉียงใต้แล้ว ใกล้ลับฟ้าเต็มที ส่วนเดือนมกราคมจนถึงสัปดาห์แรกของเดือนกุมภาพันธ์หมดสิทธิ์ดูเพราะแสงอาทิตย์กลบหมด

อ่านเพิ่มเติม

Cygnus (The Swan) Constellation